Jak radzić sobie z ubocznymi skutkami leczenia ?

Chemioterapia polega na podawaniu leków zwanych cytostatykami, które całkowicie niszczą komórki nowotworowe lub hamują ich namnażanie. Chemioterapię łączy się z innymi metodami leczenia onkologicznego. Bywa uzupełnieniem radioterapii i leczenia chirurgicznego : czasem podaje się ją przed operacją, żeby zmniejszyć guz i zniszczyć krążące w organizmie komórki rakowe , niekiedy stosuje się ją także po operacji , aby zlikwidować domniemane pozostałe ogniska nowotworowe. Lekarz planując leczenie uwzględnia szereg czynników. Najważniejsze to : typ nowotworu , umiejscowienie , zasięg choroby oraz wiek chorego i ogólny stan zdrowia. Częstotliwość kolejnych kursów oraz czas leczenia są uzależnione od typu nowotworu , rodzaju stosowanych leków, reakcji guza na stosowane leczenie i stopnia nasilenia objawów ubocznych. Na ogół chemioterapia polega na podaniu leków w czasie kilku kursów leczenia. Kurs może trwać od kilku godzin do kilku dni. Po każdym kursie następuje okres odpoczynku (najczęściej ok. 3 tygodnie), który umożliwia cofnięcie się większości ubocznych objawów. Zwykle niezbędne jest wykonywanie badań kontrolnych krwi lub badań RTG w trakcie leczenia. Leki stosowane w chemioterapii to broń obosieczna . Z jednej ratują życie, z drugiej- niszczą również zdrowe komórki, szczególnie te , które się szybko dzielą tj. komórki włosów , komórki znajdujące się w jamie ustnej, w przewodzie pokarmowym czy w szpiku kostnym.

Skutki uboczne chemioterapii przedstawiono poniżej.

1. Mielosupresja – uszkodzenie szpiku, manifestujące się jako :

- neutropenia – zmniejszenie neutrofilów – podstawowego rodzaju komórek białych krwi. Neutrofile odgrywają ważną rolę w zwalczaniu infekcji , ich mała liczba może spowodować rozwój poważnej infekcji , która będzie wymagała hospitalizacji. A leukopenią nazywamy obniżenie ogólnej liczby białych krwinek. Krwinki białe (leukocyty) biorą udział w obronie naszego organizmu przed zakażeniami (bakteryjnymi, grzybiczymi) , w tym bronią nas przed drobnoustrojami, bytującymi na skórze , w przewodzie pokarmowym czy układzie oddechowym w warunkach fizjologicznych. Dostępne są granulocytarne czynniki wzrostu , które przyśpieszają produkcję białych krwinek (Neupogen , Granocyte, Neulasta). Trzeba pamiętać , że im niższe wartości białych krwinek , tym groźniejsza może być infekcja. A w agranolucytozie chory zupełnie nie ma odporności.

- trombocytopenia – zmniejszenie liczby płytek krwi. Gdy liczba płytek jest mała pojawiają się siniaki i silne krwawienia z niewielkich zranień ( również z nosa, dziąseł, żołądka, dróg rodnych). Przy niskim poziomie płytek istnieje konieczność przyjęcia pacjenta do szpitala w celu przytoczenia płytek (przetaczany jest wtedy dożylnie preparat krwi bez krwinek czerwonych i białych , a zawierający jedynie płytki).

- erytropenia (niedokrwistość, anemia) – to termin , który określa zahamowanie funkcji szpiku, co wpływa na redukcję czerwonych krwinek i hemoglobiny. Krwinki czerwone zawierają hemoglobinę , przenoszą tlen w organizmie. Anemia powoduje uczucie zmęczenia, jeżeli liczba krwinek jest zbyt niska. W niektórych przypadkach , gdy przebieg anemii jest poważny , konieczna jest leczenie farmakologiczne lub przez przetoczenia krwi (transfuzje).

W przypadku wystąpienia gorączki powyżej 38 stopni , objawów częstego pojawiania się siniaków czy krwawień , niskiego poziomu leukocytów , należy niezwłocznie powiadomić o tym lekarza , a w nocy zgłosić się na Izbę Przyjęć ! (nawet jeśli stan taki występuje w okresie przerwy między kolejnymi kursami leczenia). Stan krwi sprawdza się regularnie przez badania morfologiczne : w razie potrzeby lekarz zleci przetoczenie krwi albo płytek. Początki spadku obserwuje się zazwyczaj po 6-12 dniach od pierwszego dnia chemioterapii, spadek ustępuje zazwyczaj po zastosowaniu leczenia szpitalnego. Przy leukopenii : nie dopuszczaj do przeziębień – unikaj osób chorych, często myj ręce, pij dużo płynów, parz wrzątkiem owoce i warzywa, które zamierzasz spożyć, unikaj skupisk ludzi, a jeśli musisz pojawić się w miejscu, gdzie spotkasz wiele osób – zachowaj ostrożność, aby nie dopuścić do przeniesienia wirusów czy bakterii, należy ograniczyć odwiedziny w szpitalu do minimum, konieczne jest rygorystyczne przestrzeganie zasad higieny osobistej (częste mycie ciała , okolic intymnych , zmiana ubrania oraz pościeli , mycie rąk po skorzystaniu z toalety, higiena jamy ustnej – mycie zębów miękką szczoteczką oraz płukanie ust po posiłku). Przy trombocytopenii : unikaj skaleczeń skóry i urazów, nie doprowadzaj do zaparć, gdy jest to konieczne, lecz się lekami z paracetamolem, a nie ibuprofenem, aspiryną i preparatami z kwasem acetylosalicylowym. Przy anemii :  często odpoczywaj w ciągu dnia, nie dopuszczaj do zawrotów głowy – wstawaj, siadaj i kładź się powoli , zadbaj, by w twojej diecie nie zabrakło mięsa, wszelkie preparaty żelaza i witaminy można zażywać jedynie po konsultacji z lekarzem. Nie tylko sam sok z buraków poprawia jakość krwi. Do jej produkcji potrzeba wielu elementów. Staraj się więc jeść jak najbardziej różnorodnie. Bogate w żelazo są także orzechy, migdały oraz zielone warzywa. Żelazo , którego niedobór powoduje niedokrwistość , lepiej wchłania się w obecności witaminy C , więc dodawaj natkę pietruszki , sok z dzikiej róży albo świeżo wyciśnięty sok z pomarańczy. Zawsze jednak po konsultacji z lekarzem lub dietetykiem.

2. Uszkodzenie nerek i dróg moczowych. Niektóre cytostatyki wywołują działanie nefrotoksyczne , np. cisplatyna , inne mogą powodować zapalenie pęcherza moczowego. Profilaktyka uszkodzeń układu moczowego polega na odpowiednim nawodnieniu , niekiedy wdrożeniu leczenia farmakologicznego.

3. Hepatotoksyczność – uszkodzenie wątroby.

4. Kardiotoksyczność – uszkodzenie mięśnia sercowego. W leczeniu powikłań krążeniowych obowiązuje dieta z ograniczeniem soli, stosowanie odpowiednich leków, monitorowanie leczenia.

5.  Nudności i wymioty. Jeśli chory ma skłonność do nudności i wymiotów , to dolegliwości pojawiają się zwykle w ciągu kilkunastu minut lub kilku godzin po podaniu leków. Istnieje wiele leków przeciwwymiotnych , które może przepisać lekarz. W większości przypadków nudności i wymioty mają przebieg łagodny, niekiedy mogą prowadzić do odwodnienia, ubytku masy ciała , zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej.

Przy skłonnościach do mdłości zamiast pokarmów gorących jedz letnie lub zimne. Przed zaplanowanym leczeniem: poproś personel medyczny o lek przeciwwymiotny; kogoś bliskiego o przyrządzenie kanapek, które zabierzesz do szpitala; unikaj intensywnych zapachów i mleka; przygotuj się emocjonalnie – postaraj się opanować wymioty wywołane stresem. Podczas podawania leków: postaraj się nie spożywać pokarmów; unikaj silnych zapachów: jedzenia, kosmetyków, a zwłaszcza papierosów; medytuj, wizualizuj udaną kurację, głęboko oddychaj, zrelaksuj się i postaraj się opanować stres. Po podaniu leków: zmień dietę na bardziej płynną ; zwykłe kromki podziel na mniejsze i jedz powoli ; unikaj silnie pachnących, ciężkostrawnych , smażonych potraw; ogranicz spożycie dużych ilości napojów; jedz często, ale małe posiłki; pokarmy spożywaj na siedząco; jedz posiłki lekkostrawne; pij wolno herbaty ziołowe, wodę, rosół. Pij małymi łykami , kilka szklanek dziennie wody mineralnej , ale słabo zmineralizowanej i niegazowanej. Unikaj silnie pachnących kosmetyków, środków czyszczących i piorących; najlepiej zaopatrz się w produkty dla alergików, bezwonne. Wietrz często mieszkanie i spaceruj na świeżym powietrzu.

6. Brak apetytu i zmiany smaku. Lęk przed rozwojem choroby , nudności – to wszystko sprawia , ze możesz stracić apetyt. Z powodu cytostatyków zwykle ma się zmieniony smak, Może warto zmienić wtedy przyzwyczajenia i spróbować nowych potraw.

Doprawiaj potrawy ziołami (unikaj niezdrowych przypraw, np. kostek rosołowych). Stosuj zioła , które pobudzają apetyt i ułatwiają trawienie : majeranek , cząber , oregano, bazylia , kurkuma. Jeśli masz duże problemy z utratą wagi , sięgnij po odżywki z apteki , np. . Nutridrink , Prosobee. Wymaga to jednak konsultacji z lekarzem. Pij wodę filtrowaną. Utrzymuj higienę jamy ustnej. Jedz sześć małych posiłków w ciągu dnia, nie zapominaj o śniadaniu; planuj posiłki, urozmaicaj je. Unikaj napojów niskokalorycznych (np. kawy, herbaty), wybieraj przegotowane soki owocowe, warzywne. Dodawaj oleje roślinne do potraw.

7. Suchość jamy ustnej i problemy z przełykaniem. Należy często i delikatnie czyścić zęby i dziąsła oraz płukać usta. Jeżeli  pasta do zębów powoduje uczucie pieczenia , to można stosować płukanie sodą oczyszczoną. Trzeba nawilżać wargi wazeliną lub specjalnymi pomadkami. Należy unikać alkoholu , tytoniu, ostrych przypraw , czosnku, cebuli i słonych przypraw, które mogą drażnić jamę ustną. Podczas podawania leków nie pij np. soku  z grejpfrutów , który może nasilać toksyczność leków. Piętnaście minut przed posiłkiem wypij szklankę wody z dodatkiem cytryny. Jedz często małe posiłki. Unikaj suchego pokarmu, wybieraj dania płynne, np. zupy. Unikaj pokarmów pikantnych, o wyrazistym smaku, suchych, chropowatych, np. sucharów.

8. Łysienie i problemy ze skórą. Niektóre cytostatyki nie powodują wypadania włosów lub pojawia się ono w niewielkim stopniu. Natomiast inne leki niestety mogą spowodować przejściowe łysienie. Włosy ulegają wtedy uszkodzeniu , co powoduje ich łamliwość przy skórze. Zwykle proces ten rozpoczyna się po tygodniu lub dwóch od rozpoczęcia chemioterapii. Wypadają włosy również w innych częściach ciała. Po zakończeniu leczenia odrastają one u zdecydowanej większości chorych. Przed pierwszym podaniem chemioterapeutyku skróć włosy (możliwie najkrócej).Nie używaj suszarek do włosów, lakierów, wałków; nie farbuj włosów – wybieraj delikatne kosmetyki do włosów. Stosuj delikatne środki pielęgnacyjne, a włosy należy czesać delikatnie. Zaopatrz się w twarzowe chustki i/lub perukę (dostaniesz dofinansowanie z NFZ, jeśli poprosisz lekarza prowadzącego o wypisanie wniosku).

Niektóre leki działają niekorzystnie na skórę chorego. Skóra może ulegać wysuszaniu , odbarwieniu lub przebarwieniu. Czasami występuje też wrażliwość na promienie słoneczne. Obserwuje się też zwolnienie wzrostu paznokci i pojawienie się białych przebarwień. Jest to jednak przejściowe.

9. Zapalenie jamy ustnej. Najczęstszym objawem jest zaczerwienienie , obrzęk, nadżerka, martwica. Może nawet w niektórych wypadkach dojść do owrzodzeń. W takim wypadku zmiany pojawiają się na ogół po kilku dniach (5-10 dni) od podania leków i ustępują po 3-4 tygodniach. Czasami owrzodzenia w jamie ustnej ulegają zakażeniu i lekarz stosuje wówczas odpowiednie leczenie. Zapobieganie wymaga utrzymania higieny jamy ustnej, unikania drażniących substancji: nikotyny, alkoholu, ostrych przypraw). Jedz miękkie, niedrażniące potrawy, gotowane warzywa (np. ziemniaki) oraz pokarmy zimne lub letnie.

10. Zaparcia. Zwiększ ilość wypijanych płynów do ośmiu szklanek dziennie, najlepiej aby były niesłodzone. Wzbogać dietę w błonnik: jedz otręby, brązowy ryż, chleb pełnoziarnisty, zboża, siemię lniane. Jedz dużo owoców, warzyw, suszonych śliwek, a orzechy, nasiona roślin spożywaj bez dodatku soli. Uważaj na kawę – może podziałać jak środek przeczyszczający, ale w większych ilościach drażni ściany jelit. Wyeliminuj mleko i ser (u niektórych osób powodują zaparcia). Przed posiłkiem wypijaj ciepłe płyny. Masuj mięśnie brzucha i często się śmiej.

11. Biegunki. Jedz i pij pokarmy w temperaturze pokojowej. Unikaj surowych potraw. Nie jedz suszonych śliwek i nie pij soków śliwkowego, jabłkowego i gruszkowego. Unikaj potraw takich jak: fasola, warzywa kapustowate (brokuły, kalafior, kapusta, brukselka itd.). Spożywaj pokarmy ze skrobią, np. zupę ziemniaczaną, grochową, ryżową, owsiankę itd. Jedz jogurty z dużą zawartością bakterii. Jedz ziemniaki, aby uzupełnić potas w organizmie. Pij również więcej płynów.

12. Uszkodzenie układu nerwowego. Niektóre cytostatyki wywołują objawy neurotoksyczne - polineropatia czuciowa, ruchowa lub mieszana. Wczesnym objawem są zaburzenia czucia , obejmujące stopy i dłonie, rozpoczynające się drętwieniem i mrowieniem. Częste są również zaburzenia równowagi i zawroty głowy. Objawy ustępują powoli, zazwyczaj samoistnie bądź po wdrożeniu leczenia.

13. Powikłania naczyniowe. Często obserwowane są zespoły zakrzepowo – zatorowe. Niektóre cytostatyki wywołują zapalenie żyły w miejscu podania. W leczeniu stosuje się środki działające miejscowo. Jeżeli z powodu częstych wkłuć i toksyczności leczenia chemioterapią pękają żyły , lepiej je nakłuwać , gdy są ciepłe –są wówczas elastyczniejsze, mniej kruche. Po usunięciu wkłucia przez kilka minut dociskaj miejsce wacikiem zwilżonym spirytusem. Zapobiegnie to powstaniu krwiaka.

14. Płodność kobiet i mężczyzn. Długotrwałe stosowanie cytostatyków może powodować zaburzenia miesiączkowania przejściowe, niekiedy trwałe. Kobiety mogą doświadczać nieprzyjemnych objawów menopauzy: nieregularne miesiączki lub ich brak, uderzenia gorąca, wysychanie skóry i śluzówki. W niektórych przypadkach u kobiet i mężczyzn utrata płodności ustępuje i jest to sprawa bardzo indywidualna. Ze względu na niekorzystne działanie cytostatyków na płód wstrzymaj się od prokreacji przez kilkanaście miesięcy po zakończeniu leczenia.

Skutki uboczne radioterapii. Powikłania radioterapii są na ogół podobne do tych występujących po chemioterapii. Napromienianie niszczy komórki nowotworowe tylko w polu działania promieni, dlatego skutki uboczne mają często mniejsze nasilenie oraz zwykle są uzależnione tylko od miejsca napromieniania. Z tego względu dodatkowo występują miejscowe poparzenia. Skórę należy pielęgnować według wskazówek lekarza.

Człowiek to jedność – nie da się oddzielić duszy od ciała. Emocje mają potężny wpływ na stan naszego organizmu, na przebieg choroby, skuteczność leczenia. Twój stan psychiczny nie jest mniej ważny od stanu fizycznego. Mimo, iż chemioterapia bywa dokuczliwa, staraj się podejść do niej z ufnością: nie jest Twoim wrogiem , jest po to, by pomóc. Pamiętaj że nie jesteś tylko bezwolnym pacjentem, lekarze są od tego, żeby zadbać o  odpowiednie leki, natomiast Ty możesz we własnym zakresie zatroszczyć się o swoje emocje.

Anna Domańska, pacjentka Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli w Lublinie

Źródło :

1.,, Porady lekarza rodzinnego. Dieta antynowotworowa i metody leczenia.’’ , Wydawnictwo Literat , Toruń 2011

2. ,,Poradnik pacjenta. Chemioterapia.’’, Fundacja ,,Dobrze , że jesteś’’, Poznań 2010

Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług i zgodnie z Polityką Plików Cookies. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce.
Rozumiem