Badanie kliniczne w ramach procesu badawczo-rozwojowego produktu leczniczego

Przy obowiązujących standardach medycznych narodziny nowego produktu leczniczego (leku) mogą stać się faktem tylko w ramach długotrwałego i kosztownego procesu badawczo-rozwojowego. Taki proces jest obarczony wysokim ryzykiem niepowodzenia, więc tylko najbogatsze firmy farmaceutyczne mogą sobie pozwolić na prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej. Szacuje się, że koszt wprowadzenia całkowicie nowego produktu leczniczego jest rzędu 800 mln dolarów, ponieważ zazwyczaj proces badawczo-rozwojowy trwa wiele lat i niska jest jego efektywność. Zaledwie jedna na dziesięć substancji wprowadzanych do badań pomyślnie przechodzi wszystkie etapy procesu, aż do wprowadzenia do obrotu, jako nowy produkt leczniczy.

W ramach procesu badawczo-rozwojowego wyróżnia się niżej przedstawione etapy.

Pierwszy etap to badania podstawowe, w trakcie których najpierw określa się chorobę, na którą nie ma skutecznego leczenia, czyli cel terapeutyczny. Następnie wykorzystując wiedzę o mechanizmach, odpowiedzialnych za przebieg choroby, poszukuje się substancji, mogącej poprzez własny mechanizm tak modyfikować proces chorobowy, że zostaje osiągnięta pozytywna odpowiedź celu terapeutycznego w kontakcie z nową substancją. Zazwyczaj około trzech lat trwa wyszukiwanie i ulepszanie docelowego preparatu – przyszłego kandydata na produkt leczniczy.

Trwający około dwóch lat etap badań przedklinicznych ocenia właściwości farmakologiczne, farmakokinetyczne i farmakodynamiczne oraz metaboliczne preparatu. Przeprowadza się badania toksykologiczne z udziałem dwóch gatunków zwierząt doświadczalnych (zwykle gryzonie i psy). Bada się również wpływ podawania preparatu na kancerogenezę oraz na układ rozrodczy. Ponadto ocenia się tolerancję na preparat w zależności od drogi jego podania.

Kolejnym etapem procesu badawczo-rozwojowego kandydata na produkt leczniczy jest faza I badań klinicznych. W tym etapie potencjalny produkt leczniczy zostaje po raz pierwszy zastosowany u ludzi. Pierwsze podanie potencjalnego produktu leczniczego ma na celu ustalenie informacji, dotyczących tolerancji i bezpieczeństwa podawanego preparatu. Badania I fazy przeprowadzane są najczęściej na niewielkiej próbie (około kilkudziesięciu) zdrowych ochotników. Jednakże w przypadku preparatów o potencjalnym działaniu toksycznym badaną próbę stanowią jedynie osoby chore. Preparat podawany jest w dawce pojedynczej (w kilku stężeniach) oraz w dawkach wielokrotnych w różnych odstępach czasowych. W ramach fazy I badań klinicznych ustala się takie dane preparatu jak:

• farmakokinetyka: absorpcja, dystrybucja, metabolizm, wydalanie,
• farmakodynamika
• zależność pomiędzy dawką preparatu oraz odpowiedzią kliniczną,
• interakcja lekowa,
• biorównoważność czyli zamienność preparatu z lekiem oryginalnym, który posiada tę samą substancją czynną.

Następnym etapem procesu badawczo-rozwojowego kandydata na produkt leczniczy jest faza II badań klinicznych, która może trwać od kilku miesięcy do dwóch lat i bierze w niej udział do kilkuset pacjentów. Na tym etapie potencjalny produkt leczniczy (lek) po raz pierwszy stosowany jest u osób chorych. Celem badań II fazy jest:

• potwierdzenie danych zebranych w fazie I,
• uzyskanie podstawowych informacji, dotyczących skuteczności,
• uzyskanie podstawowych danych, dotyczących bezpieczeństwa.

Faza II badań klinicznych ma także na celu ustalenie optymalnej dawki leku dla danego wskazania. Schemat badań II fazy najczęściej obejmuje kilka grup porównawczych (o różnych dawkach badanego preparatu) w porównaniu z grupą kontrolną (placebo). W badaniach II fazy uczestniczą grupy pacjentów, wyselekcjonowane na podstawie rygorystycznych kryteriów włączenia oraz wykluczenia. Duże projekty II fazy dzielone są na:

• badania fazy II a – badania wstępne (ustalenie dawki w porównaniu do placebo)
• badania fazy II b – potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa w porównaniu do standardowego leczenia.

Decyzję o przystąpieniu do fazy III badań klinicznych podejmuje się na podstawie wyników poprzednich etapów, to znaczy zadowalających danych odnośnie bezpieczeństwa oraz skuteczności badanego produktu leczniczego. Ta faza badań klinicznych obejmuje  grupę od kilku do kilkunastu tysięcy pacjentów na całym świecie, zazwyczaj w kilkuset ośrodkach badawczych. Faza ta służy zbieraniu informacji o skuteczności i bezpieczeństwie leku w wśród większej  populacji chorych ze wskazaniami do farmakoterapii. Chorzy kwalifikowani do badania włączani są na podstawie ścisłych kryteriów, mających na celu przebadanie leku w populacji, zbliżonej do zbiorowiska chorych, występującego w praktyce medycznej. Badania tej fazy są podstawą do rejestracji produktu leczniczego (faza III a) oraz służą celom marketingowym (faza III b). Na podstawie wyników fazy: III a oraz III b następuje przygotowanie wniosku o rejestrację nowego produktu leczniczego.

Wymagania formalne dotyczące dokumentów rejestracyjnych zostały ujednolicone w USA, Japonii i Unii Europejskiej. W Europie rejestracja leku przeprowadzana jest poprzez procedurę centralną, obowiązującą od maja 2004 r. także w Polsce.

Etap rejestracji leku trwa zwykle półtora roku i wieńczy średnio siedmioletni okres trzech faz badań klinicznych, opisanych wyżej.

Okres porejestracyjny to ostatni etap etapu procesu badawczo-rozwojowego - faza IV badań klinicznych. Celem tego etapu jest poszerzenie wiedzy na temat bezpieczeństwa, uzupełnienie dokumentacji rejestracyjnej oraz badanie efektywności leku w warunkach codziennej praktyki medycznej.

Tak w uproszczeniu wygląda cały proces badawczo-rozwojowy nowego produktu leczniczego. Należy dodać, że każdy z etapów musi być prowadzony zgodnie z obowiązującym prawem i wymogami międzynarodowymi, wśród których naczelne znaczenie odgrywają zasady Dobrej Praktyki Klinicznej (Good Clinical Practice, GCP) i Dobrej Praktyki Wytwarzania (Good Manufacturing Practice, GMP). Proces badawczy przebiega pod kontrolą nadzoru farmaceutycznego, za zgodą Lokalnej Komisji Bioetycznej.

Procedura wprowadzenia leków odtwórczych (generycznych) do obrotu jest znacznie skrócona w stosunku do leków oryginalnych. Dla leków generycznych nie wykonuje się badań przedklinicznych lub są one przeprowadzane w ograniczonym zakresie. Leki generyczne, działające miejscowo lub stosowane pozajelitowo, badane są pod kątem tolerancji miejscowej. Nie wymagane są również badania kliniczne ze względu na wieloletnie stosowanie w praktyce leków oryginalnych (chronionych wcześniej patentem), które zawierają tę samą substancję czynną. Niezbędne jest jednak przeprowadzenie badań potwierdzających biorównoważność preparatu odtwórczego z lekiem oryginalnym.

Wróć do listy haseł