Poczucie osierocenia to stan emocjonalnego cierpienia, szczególny rodzaj kryzysu w następstwie straty; zamiennie używa się też terminu żal po stracie, czy reakcja żałoby. Mówiąc o żałobie najczęściej mamy na myśli stan po śmierci bliskiej osoby – i właśnie problematyka tego rodzaju straty jest poniżej przybliżona. Należy jednak pamiętać, ze podobne reakcje mogą towarzyszyć po utracie: partnera/męża, pracy, młodości, przyjaźni, ulubionego zwierzęcia. Diagnoza poważnej choroby np. przewlekłej, nieuleczalnej powoduje, że również przeżywamy swojego rodzaju żałobę – w tej sytuacji po utracie zdrowia, czy z powodu śmiertelnego zagrożenia własnego życia.
Jak przebiega proces osierocenia ?
Żałoba to proces, musi odbywać się w czasie, którego nie można przyspieszyć. Przebiega w sposób bardzo indywidualny. Wpływa na to wiele czynników m.in. rodzaj śmierci bliskiej osoby, własna osobowość, rodzaj więzi jaką tworzyliśmy ze zmarłą osobą, czy w ostatnim czasie doznaliśmy innych strat (będąc w żałobie trudniej nam przyjąć kolejną stratę), jakie mamy wsparcie w najbliższym otoczeniu. Czas trwania żałoby jest również trudny do określenia. Może trwać kilka miesięcy, może trwać rok, dwa lata, po śmierci dzieci prawidłowo przebiegająca żałoba może trwać nawet kilka lat.
Mimo indywidualnego procesu wiele osób w podobny sposób przechodzi przez kolejne stadia żałoby.
D. A. Rund i J. C. Hutzler (1983, za: Badura-Madej, 1999) wyróżnili cztery stadia żałoby:
I. Wstrząs i szok, uczuciowe znieczulenie, otępienie
Może temu towarzyszyć:
- zaprzeczanie, niedowierzanie, że osoba umarła
- poczucie oszołomienia, przyćmienia świadomości
- wewnętrzny zamęt
- bezradność
- odrętwienie, usztywnienie ciała, osoby takie mogą sprawiać wrażenie pozbawionych emocji
- silne reakcje fizjologiczne np.: przyspieszone bicie serca, ból w klatce piersiowej lub w okolicy żołądka.
Jak możemy pomóc:
- w miarę możliwości zapewnić warunki zewnętrzne: spokojne pomieszczenie, pokój, w którym możemy przekazać wiadomość o śmierci bliskiej osoby, jeśli jest taka potrzeba miejsce siedzące (niektórzy wolą stać, poruszać się, chodzić), coś do picia
- zapewnić obecność, empatyczne towarzyszenie – osoba w szoku może potrzebować dotyku, przytulenia
- ograniczyć mówienie do niezbędnego minimum
- powstrzymać się od uspokajania i pocieszania, dzięki temu pozwolimy osobie osieroconej wyrazić wszystkie silne reakcje, jakie jej towarzyszą
- w razie potrzeby - pomóc w zorganizowaniu konsultacji lekarskiej.
II. Gwałtowny protest
Może temu towarzyszyć:
- płacz, szloch, krzyk
- silny wybuch emocji, często trudny do zaakceptowania
- ból, rozpacz
- gniew; może być kierowany do osoby zmarłej, do siebie, do lekarzy
- złość
- poczucie winy, krzywdy
- poczucie ulgi – kiedy np. śmierć bliskiej osoby poprzedzona była cierpieniem.
Jak możemy pomóc:
- tu również pomocna jest empatyczna obecność
- od mówienia cenniejsze jest tu słuchanie
- nadal ważne jest powstrzymanie się od uspokajania i pocieszania, to pozwoli osobie osieroconej wyrazić wszystkie silne emocje, jakie się pojawiają
- jeśli musimy przekazać ważne informacje, upewnijmy się, że osoba nas usłyszała i dobrze zrozumiała; normalne jest, że pewne słowa mogą być nie usłyszane, albo źle zrozumiane - wtedy należy powtórzyć, bądź wyjaśnić to, co chcemy przekazać
- warto pamiętać o reakcji tzw. „gniewu przeniesionego”- kiedy to osoba w żałobie kieruje go do nas, że źle coś zrobiliśmy, że przez nas osoba bliska umarła; można to przemilczeć, można powiedzieć ”rozumiem, że czuje pani/czujesz taki gniew, bo umarła pani/Ci bliska osoba”; uświadomienie sobie, że w innych okolicznościach, innych emocjach takie oskarżenia by nie padły pod naszym adresem pomaga nam ze zrozumieniem dalej towarzyszyć osieroconej osobie
- towarzyszenie i słuchanie osieroconej osoby jest trudne; może pojawić się zmęczenie, czasem znudzenie – jest to normalna reakcja; ułatwieniem w takiej sytuacji jest obecność więcej niż jednej osoby towarzyszącej, można wtedy zamiennie towarzyszyć żałobnikowi, dbając również o siebie.
III. Dezorganizacja
Mogą temu towarzyszyć:
- przeżywanie różnych emocji; często występują one falami, mogą pojawiać się w najmniej oczekiwanych momentach
- przygnębienie, smutek, apatia
- płaczliwość, drażliwość
- zmęczenie
- trudności z codzienną aktywnością (zakupami, przygotowywaniem posiłków, sprzątaniem)
- kłopoty z apetytem i ze snem (nadmierna senność albo problemy z zasypianiem),
- trudności z podjęciem albo powrotem do pracy
- trudności ze skupieniem uwagi
- apatia, unikanie innych osób, potrzeba samotności, albo unikanie samotności i potrzeba przebywania z innymi
- częste mówienie, wspominanie osoby zmarłej.
Świadomość śmierci bliskiego może mieszać się z momentami, kiedy osierocona osoba odnosi wrażenie, że bliski dalej żyje. Czuje dotyk, zapach, głos bl,iskiego, widzi jego sylwetkę. Zdarza się, że zaczyna „rozmawiać” ze zmarłą osobą. Takie reakcje są normalne w przebiegu żałoby, zwłaszcza, gdy ta zmarła osoba była nam bardzo bliska; mieszkaliśmy z nią, pamiętamy, jak się poruszała, zachowywała, pamiętamy jej zapach, dotyk, głos, domyślamy się, co mogłaby w danym momencie powiedzieć. Świadomość tego ułatwia akceptację takich doznań,
Jak możemy pomóc:
- towarzyszyć, empatycznie słuchać, umożliwiać wyrażanie wszystkich uczuć, towarzyszących żałobie
- umożliwić odreagowanie emocjonalne – pozwolić na: płacz, złość, krzyk
- w razie potrzeby odciążyć od codziennych czynności (zakupy, sprzątanie)
- przypominać osobie w żałobie, żeby zjadła, napiła się, odpoczęła
- śmierć zmarłej osoby powoduje, że dotychczas pełnione role pozostają nie obsadzone; pewnych ról nie trzeba, albo nie da się zastąpić, a niektóre są konieczne do dalszego funkcjonowania (np. płacenie rachunków) i ktoś musi je przejąć; można w tym pomóc osobie osieroconej, może ona sama je przejąć, można poszukać kogoś wśród bliskich, kto teraz mógłby to robić.
IV. Reorganizacja
Może temu towarzyszyć:
- pojawianie się trudnych emocji może nadal występować w okoliczności ważnych rocznic (urodziny, rocznica ślubu, rocznica śmierci); są one już mniej gwałtowne i mniej bolesne
- podejmowanie nowych ról
- wchodzenie w nowe relacje i nowe aktywności
- odkrywanie nowych zainteresowań
- zapominanie; może ono wzbudzać poczucie winy, gdzie pomocne jest zrozumienie, że zapominanie jest normalnym zjawiskiem towarzyszącym nam w życiu, również w przebiegu żałoby.
Jak możemy pomóc:
- wspierać i motywować do podejmowania nowych aktywności
- zapewniać obecność i towarzyszenie w czasie „rocznic”
Kiedy warto zgłosić się do specjalisty ?
Symptomy nieprawidłowo przebiegającej żałoby:
- brak reakcji na śmierć bliskiej osoby - osierocony człowiek zachowuje się tak, jakby nic się nie stało
- długotrwałe izolowanie się żałobnika od innych osób
- nadmierna aktywność, np. ucieczka w pracę
- pojawienie się objawów choroby, która była przyczyna śmierci osoby bliskiej
- reakcje zniekształcone, np. żal przy każdym wspomnieniu zmarłej osoby, bardzo duże i długotrwałe poczucie winy, próby samobójcze
- nierealistyczne idealizowanie zmarłego człowieka
- niemożność zbliżenia się do rzeczy zmarłego człówieka, miejsc, osób z nim związanych.
W żałobie szczególne znaczenie ma pierwszy rok po śmierci bliskiego. Jest to czas, w którym po raz pierwszy przeżywamy każdy dzień bez osoby bliskiej. Konieczne jest, aby się z tym skonfrontować, doświadczyć emocji temu towarzyszących. Należy dokonać często bardzo trudnej reorganizacji w życiu, aby nauczyć żyć się bez osoby zmarłej. Trzeba również przejąć bądź przekazać właściwym według nas osobom obowiązki, które dotychczas wykonywała osoba zmarła, ale też doświadczyć bolesnych sytuacji, obszarów, w których nikt nie jest w stanie jej zastąpić. Najtrudniejsze są takie „dni rocznice” – pierwsze imieniny, urodziny, daty ważne, celebrowane dotychczas z osobą zmarłą. Bardzo trudny jest okres Bożego Narodzenia. Pacjenci często mówią, że kiedy już przeżyją trudny czas związany ze Świętem Zmarłych, niemal następnego dnia dostają informację w mediach o zbliżającej się radosnej gwiazdce i mikołajkach . Bardzo obrazowo stan swoich przeżyć ujęła pacjentka Pani Magda mówiąc, że mając ogromny smutek w sercu nie miała siły stać w tych „wesołych kolejkach” (cyt.) po prezenty czy karpia.
Należy pamiętać, ze większość osób w żałobie nie potrzebuje profesjonalnej pomocy psychologa czy psychiatry. Jest to naturalny proces, który przeżywamy i zwykle dobrze radzimy sobie korzystając ze wsparcia środowiska, w którym funkcjonujemy. Niektórzy potrzebują wsparcia w ramach kilku konsultacji albo sporadycznie np. na czas zbliżających się „rocznic” czy świąt. Część osób potrzebuje pomocy przez cały czas trwania żałoby. Pomoc można uzyskać w: lokalnych ośrodkach interwencji kryzysowej, poradniach zdrowia psychicznego, organizacjach kościelnych, hospicjach, fundacjach, pomagających osobom po stracie kogoś bliskiego.
Katarzyna Proć - psycholog z fundacji Hospicjum Onkologiczne św. Krzysztofa
Bibliografia:
- Interwencja kryzysowa. Dorota Kubacka-Jasiecka. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa2010
- Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Wanda Badura-Madej. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999
- Żal po stracie, czyli o przeżywaniu żałoby. Anna Dodziuk. Instytut Psychologii Zdrowia Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2007