Jak przeżywa ?
- Dziecko zaczyna rozumieć znaczenie śmierci. Może nie rozumieć nieodwracalności śmierci i oczekiwać powrotu osoby zmarłej. Może pytać dorosłych, kiedy wróci. Ale już dziecko w wieku około ośmiu lat rozumie śmierć, podobnie jak osoba dorosła.
- Zadaje mniej pytań, jest cichsze niż młodsze dzieci, może ukrywać łzy – ucząc się od dorosłych ukrywać emocje – w końcu dorośli często tak robią.
- Raz może dopuszczać fakt, że bliska osoba nie żyje, ale w innej sytuacji może nie wierzyć w jej śmierć.
- Może bać się, że inni dorośli też mogą umrzeć.
- Przeżywa smutek, żal, poczucie winy, strach, osamotnienie.
- W nasilony sposób może zwracać uwagę dorosłych.
- Może wykazywać zachowania agresywne.
- Może mieć problemy w szkole, gorzej się uczyć. Może czuć się gorsze od koleżanek/kolegów ze szkoły, bo straciło kogoś bliskiego, bo pogorszyły się jego wyniki w nauce. Z tego powodu może nie chcieć chodzić do szkoły.
- Może poszukiwać informacji, dopytywać dorosłych o śmierć, o pogrzeb.
- Może pomyśleć, że z jego winy osoba umarła ( bo wcześniej było niegrzeczne, bo się nie słuchało, bo bliska osoba z jego powodu była zdenerwowana).
- Istnieje ryzyko, ze dziecko będzie chciało przejąć rolę osoby zmarłej. Np. po śmierci mamy dziewczynka będzie zachowywać się podobnie jak mama próbując opiekować się tatą, bądź rodzeństwem. Zdarza się, że jest zachęcana przez rodzinę („musisz być dzielna”, „musisz pomóc tacie”).
- Mogą wystąpić zaburzenia snu, łaknienia, dziecko może zacząć chorować.
Jak możesz pomóc ?
- W tym wieku dziecko również może obwiniać się za śmierć bliskiej osoby, zwróć na to uwagę.
- Poświęć czas na zabawę z dzieckiem.
- Zachęcaj dziecko do zabawy z rówieśnikami.
- Jeżeli opiekun dziecka bardzo przeżywa swoją żałobę, pomóż mu w opiece i w codziennych obowiązkach.
- Pomóż dziecku zrozumieć pojęcie śmierci, pozwól na zadawanie pytań, wykaż się zrozumieniem i cierpliwością, mów językiem rozumianym przez dziecko.
- Zachęcaj do rozmawiania o zaistniałej sytuacji.
- Powiadom wychowawcę dziecka w przedszkolu/szkole. Dziecko w czasie żałoby może mieć trudności z koncentracją, nauką. Bądź w kontakcie z nauczycielem/nauczycielką, dopytuj o zachowanie dziecka w szkole. Możesz porozmawiać z psychologiem lub pedagogiem szkolnym.
- Oglądaj wspólnie z dzieckiem pamiątki po zmarłej osobie, fotografie. Nie wstydź się swoich łez. Możesz powiedzieć, co czujesz. W ten sposób zachęcisz dziecko do wyrażenia swoich uczuć i do rozmowy o nich.
- Pozwól dziecku na wyrażanie gniewu, złości. W ten sposób pomożesz mu wyrazić rozpacz, utratę bezpieczeństwa, poczucie zagrożenia. Jeśli dziecko potrzebuje wyjątkowo dużo uwagi, do pomocy może włączyć się jakaś ciocia, wujek, przyjaciel; taka osoba z reguły mniej przeżywając stratę, ma większy dystans i łatwiej jest jej porozumieć się z dzieckiem.
- Wytłumacz dziecku, kto teraz przejmie obowiązki osoby zmarłej. Jeśli ona odrabiała z nim lekcje, powiedz, kto ją zastąpi. Zadbaj, aby roli zmarłego nie przejęło dziecko.
- Dziecko może wybrać sobie jedną zabawę, w którą będzie chciało się ciągle bawić. Pozwól mu na to.
- Zachęcaj dziecko do rysowania, to pozwala mu uwalniać trudne emocje. Nie przestrasz się, kiedy będzie rysowało trumny, groby, osoby zmarłe. Dziecko w ten sposób komunikuje o tym, co przeżywa.
- Pozwalaj dziecku na radość i zabawę z rówieśnikami. Ono nie potrafi w tym wieku długo być smutne. Jego zachowanie może gwałtownie się zmieniać od płaczu po śmiech.
- Starsze dziecko może bawić się w zabawy, w których symbolicznie pojawiać się będzie śmierć np.: „pogrzeb” (ze swoimi lalkami), „ stypę”. To normalne. W zabawie dziecko wyraża trudne emocje, których doświadcza, a których nie potrafi nazwać. Przypominając sobie „uwalnia” je w znanych, bezpiecznych dla siebie warunkach.
- Zapewnij częstą obecność, czułość, przytulanie - to poprawia zaburzone poczucie bezpieczeństwa – dziecko w tym wieku również tego bardzo potrzebuje.
- Pozwól dziecku chodzić na cmentarz jeśli o to prosi, rysować obrazki. To swego rodzaju „rytuał pożegnania”.
- Jeśli dziecko nie chce chodzić na cmentarz, nie zgadza się na pewne czynności, uszanuj to. To też normalne zachowanie.
- Wykaż wyrozumiałość na nietypowe zachowania.
- Pamiętaj o poczuciu winy, jakie dziecko może odczuwać. Porozmawiaj z nim o tym, jak zajdzie taka potrzeba.
Anna Putro - psycholog Hospicjum Domowego , prowadzonego przez Zgromadzenie Księży Marianów.
Katarzyna Proć - psycholog z fundacji Hospicjum Onkologiczne św. Krzysztofa.
Barbara Smolik – psycholog, w trakcie 4-letniej szkoły psychoterapii „Centrum CBT” w Warszawie, pracuje z osobami chorymi nowotworowo i ich rodzinami.
Bibliografia:
- Dzieci poznają tajemnicę śmierci. Marielene Leist. Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha Sp. z o. o., Poznań 2009
- Interwencja kryzysowa. Dorota Kubacka-Jasiecka. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010
- Śmierć oczami dziecka jak pomagać w żałobie? Marie-Madeleine de Kergorlay-Soubrier. Wydawnictwo Salwator, Kraków 2011
- Żałoba w rodzinie. Martin Herbert. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk, 2005